Spomenik je svečano otvoren 1961. godine. Spomenik palim Krajišnicima nalazi se na vrhu brda ©ehitluci koje dominira Banjalukom. Spomenik je mauzolejskog tipa i rad je jednog od najvećih jugoslovenskih kipara i majstora memorijalne plastike Antuna Augustinčića.

Podignut je na mjestu gdje je, juna 1941, održana Oblasna konferencija KPJ za Bosansku krajinu i nekoliko savjetovanja vezanih za podizanje ustanka. čitav spomenik simbolično podsjeća na metak ispaljen u pravcu Krajine.


Na pročelju spomenika, iznad ulaznih vrata, nalazi se velika figura nagog mladića koji u ruci drži zastavu. Na bokovima je reljef koji u nizu slika prikazuje okupaciju, zvjerstva okupatora i domaćih izdajnika, ustanak i borbu protiv neprijatelja do konačne pobjede.

Spomenik je načinjen od bijelog bračkog kamena i u njemu treba da budu realizovane zidne slike velikog jugoslovenskog slikara Ismeta Mujezinovića, na temu revolucionarne epopeje.

Arheološkim istraživanjima 1974. g. u Kastelu su pronađeni ostaci praistorijskog naselja iz perioda koji povezuje neolit i bronzano doba – 2000-1800. g. p.n.e. Na praistorijsko naselje nastavlja se antička civilizacija.

Današnji Kastel može se identifikovati sa toponimom Castra ubilježenim na karti antičkog putnog pravca Salona – Sarvitium (Salona – Gradiška). U priobalnom pojasu tvrđave su ostaci rimskih zidova od pravilnih kamenih kvadara.
Neki zidovi tvrđave, posebno prednji zid ulazne kule, izgrađeni su od spolija rimskih zidova, a unutar tvrđave pronađeno je više primeraka kasnoantičkog bronzanog novca, keramike i jedna kasnoantička bronzana fibula.

U centralnom prostoru tvrđave su ostaci kasnoantičkog objekta većih dimenzija, sa polukružnom apsidom. U arheološkim istraživanjima 1972. g. u severoistočnom delu Kastela, otkriveni su nalazi ranoslovenskog gradinskog naselja iz perioda od 8. do 12. v.

Mlađi slojevi na istom lokalitetu donose materijal karakterističan za srednji vek, ali u manjem obimu. Tvrđava Banja Luka se 1494. g. nalazila u sastavu ugarske Jajačke banovine.

Nije preciziran tačan prostor na kojem se nalazila tvrđava, ali deo istraživača smatra da se ona nalazila na mestu današnjeg Kastela. Prema dokumentu iz 1527/1528. g. zapovednik tvrđave Andrija Radatović ju je pri povlačenju zapalio.



Neki od objekata koje je izgradio Ferhad-paša krajem 16. v. su u vezi sa tvrđavom – na primer, most na Vrbasu, prvobitno od drveta, sa kasnije dograđenim kamenim osloncima, je verovatno bio povezan sa kulom na Vrbasu, a arsenal se nalazio verovatno ispred zapadnih bedema.

Nakon 1638. g. od kada Banja Luka više nije sedište bosanskog namesnika, došlo je do stagnacije u njenom urbanom razvoju. U 18. v. je posebna pažnja poklanjana objektima vojne namene unutar tvrđave, te će ona svoje konačne gabarite dobiti u obnovi 1712-1714. g.

Proširen po ugledu na ravničarske tvrđave preko Save Kastel je tad dobio današnju formu izduženog trapeza omeđenog bedemima, bastionima sa kulama i podzemnim prolazima, dok je šancem sa vodom okružen sa severne i zapadne strane.

Izgled tvrđave u prvoj polovini 18. v. pokazuju austrijske karte nastale u vreme austrijsko-turskog rata i bitke pod Banjom Lukom, 1737. g. Karte, čiji su autori austrijski oficiri, pokazuju osam bastiona i šest kula na obodnim zidinama.

Jugozapadni bastion je najveći, nema šestougaonu osnovu kao danas, već je izduženog, romboidnog oblika, a uz njega je ucrtan još jedan bedem na zapadnoj strani.

Pozicije ulazne kule i kule na Vrbasu se uglavnom poklapaju sa današnjim stanjem. Na sredini zapadnog bedema ucrtana je još jedna kula između dva bastiona, te još po jedna na sredini južnog bedema i u okviru istočnog zida.

Na šancu su ucrtana tri mosta – jedan koji vodi prema nekadašnjoj zgradi Konaka, odnosno u blizini današnjeg gradskog mosta (mosta Patre); drugi u pravcu Ulice patrijarha Makarija Sokolovića i treći u pravcu današnje čelareve ulice.

Na Vrbasu je ucrtan Ferhad-pašin most, a na Crkveni nekoliko mostova. Uz most kod ušća Crkvene u Vrbas, na levoj obali, naznačen je čardak. Unutrašnji deo tvrđave podeljen je zidom u kojem su ucrtane dve kule. U periodu od kraja 18. v. do 1880. g. turske vlasti nisu bile kadre da ulažu u izgradnju i proširenje Kastela.

U sklopu tvrđave je 1826. g. sagrađeno takozvano Vojno kupatilo. Jedini objekat znatnijih dimenzija iz tog perioda podignut je zgrada Kasarne, iz oko 1865. g. smeštena na prostoru ispred devetog bastiona na obali Vrbasa, sa podzidom od sedre, koji bi mogao predstavljati ostatke nekog starijeg objekta.

U podzidu su se sačuvali ostaci ojačavajućih drvenih greda, pa se predpostavljalo da se na ovom mestu možda nalazio stari arsenal.

Objekat ima prizemlje i sprat, pravougaonu osnovu sa malim istakom na zapadnoj strani i tipološki se svrstava u vojne objekte karakteristične za tvrđave s kraja 19. v.

Prvobitni pravougaoni prozori su u austrijskom periodu, obradom od opeke, dobili polukružni oblik.

Austrougarska uprava je, nakon rušenja starog tvrđavskog mosta, između 1880. i 1904. g. podigla drveni most na mestu današnjeg Mosta grada Patre. Pred kraj prošlog veka, podignuti su drveni objekti ©kole za plivanje.

Od završetka Drugog svetskog rata do 1959. g. Kastel je služio u vojne svrhe, a potom su u njemu parcijalno smešteni ugostiteljski, zabavni, rekreativni, muzejski i drugi sadržaji. Kastel je rješenjem iz 1950. g. proglašen dobrom kulturno-istorijskog nasljeđa druge kategorije.

Tekst:
Republički Zavod za zaštitu kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske – Banja Luka

Svetislav – Tisa Milosavljević je rođen je 7. septembra 1882. u Nišu.
Na Mitrovdan, 8. novembra 1929. godine zakoračio u Banju Luku i otpočeo upravljanje Vrbaskom banovinom.

Svetislav-Tisa Milosavević je u našim krajevima zatekao veoma tešku situaciju – po svim kriterijumima Vrbaska banovina bila je najnerazvijenija od svih devet. Međutim, to ga nije pokolebalo. Naprotiv, Milosavljević je bio veliki borac i vizionar.
Odmah je “zasukao rukave” i otpočeo sa gigantskim poduhvatima kakvi u cijeloj banovini, a naročito u našem gradu nisu zapamćeni.

Za svega četiri i po godine njegove uprave u Banovini su izgrađene stotine osnovnih škola, mostova, kilometri i kilometri puteva, otvorene su mnoge privredne, kulturne i sportske institucije.

Opšti napredak se naročito osjetio u banovinskoj prijestonici, tj. u Banjoj Luci, koja je za te četiri i po godine dobila mnoge reprezentativne objekte i institucije koje su i danas ponos i simboli Banje Luke.

Već do 1. decembra 1931. godine izgrađena je Banska palata, današnja zgrada Gradske uprave. Ni godinu dana kasnije, na Mitrovdan 1932. godine, svečano je otvoren Banski dvor, dok su 1930. godine osnovani Pozorište i Muzej, koji su četiri godine kasnije dobili zgradu sadašnjeg Pozorišta, hram kulture koji i danas krasi naš grad. Sazidano je sedam palata za činovnike u današnjoj Aleji svetog Save i kod Pošte.

Tih godina izgrađen je i hotel “Palas”, a dograđen je i modernizovan hotel ”Bosna”. Uređen je Gradski park u kome je otkriven spomenik Petru Kočiću, izgrađeni su i Sokolski dom, te Higijenski zavod.



Banja Luka je dobila prve asfaltirane ulice, osnovano je Centralno banovinsko udruženje za turizam sa 25 lokalnih, porenute su Vrbaske novine.

Ban Milosavljević je za svog boravka u Banjoj Luci mnogo pomogao završetku Hrama svete Trojice, koji se danas na starom mjestu obnavnja pod imenom Hram Hrista Spasitelja.

Ban je Banju Luku napustio večernjim vozom 22. aprila 1934. godine. Lokalne vlasti su planirale da mu organizuju svačani ispraćaj, ali je on – onako skroman kakav je bio – to odbio, a novac koji je bio predviđen za troškove tog ispraćaja dat je po njegovoj želji u humanitarne svrhe.

Pri njegovom odlasku se, ipak, spontano okupilo oko 10.000 građana, koji su od Banskog dvora do željezničke stanice (danas Galerija) napravili veliki špalir.

Koliko je poznato, Svetislav Milosavljević je još samo jednom posjetio Banju Luku. Bilo je to na Spasovdan, 18. maja 1939. godine, kada se u Banjoj Luci okupilo oko 20.000 građana. Mnogi su bili oduševljeni što ponovo vide svog dragog bana, a on je tada došao da kumuje Hramu svete Trojice.

Umro je u Beogradu 28. jula 1960. godine.

Jedna od karakteristika Banje Luke je i podrhtavanje tla na kojem je smještena. Seizmogeno područje obuhvata pojas oko grada, prečnika izmedu 50 i 60 km.

Banjolučki tektonski blok ide sa istoka preko Delibašinog sela, manastira Trapisti i Klašnica, dolinom Vrbasa prema Savi, na zapad preko Piskavice, Omarske i Bronzanog Majdana do Kola.
O jakoj seizmičnosti svjedoče morfologija reljefa, pisani podaci za posljednjih 100 godina i najnovija instrumentalna mjerenja.

Zemljotresi se na ovom tlu javljaju u serijama, na različitim žarištima. U prvoj seriji se prema postojećim podacima bilježi najjači zemljotres na području Banje Luke koji se desio 20. maja 1888.godine u 10:30, jačine 7° MCS, magnitude 5,2 u epicentru.

U drugoj seriji 1935. godine zabilježeno je 7 potresa, prosječnog intenziteta od 6° MCS. Najsnažniji iz ove serije se desio 11.10.1935., snage 7° MCS, magnitude 5.

Treća serija dolazi 3 decenije poslije. 1969. godina duboko je urezana u istoriju grada i svijest stanovništva.

Najrazorniji, nezaboravni zemljotres se desio 27. 10. 1969. godine. Počeo je neuobičajeno jakim prethodnim udarom, u noći 26. oktobra u 2:55 h; podrtavanje se nastavilo do 8:53 h kada je vrijeme za Banju Luku stalo. Banjolučani će uvijek pamtiti 8° MCS / 6° Rihtera.



četvrtu seriju bilježimo 1981.godine. Najjači zemljotres, koji se desio 13.avgusta, u toj seriji imao je intenzitet izmedu 7° i 8° MCS, magnitude 5,4.

Zemljotres je 1969. devastirao grad. Oduzeo je 15 života naših sugrađana, a hiljadu ljudi su bili teže i lakše ozlijeđeni.

Materijalna šteta je bila ogromna. Potpuno je uništeno 86 000 stanova ili 3,7 x 106 m2 stambene površine. Velika oštećenja nanesena su školskim (266), kulturnim (146), zdravstvenim (133), društvenim i objektima javne uprave administracije (152).

Privreda je pretrpila značajne gubitke. Sva preduzeća su naredni period radila sa značajno smanjenim kapacitetima, a neka su potuno prestala sa proizvodnjom.

Grad mladosti prvi put ostaje bez nje. Autobusi odvoze iz Banje Luke osnovce i srednjoškolce koji, netom započetu, školsku godinu završavaju u raznim krajevima bivše Jugoslavije.

Počinje ubrzana rekonstrukcija i sanacija devastiranih objekata, obnavlja se gradska infrastruktura i započinje brza urbanizacija. Banja Luka dobija svoj prepoznatljiv izgled.

Trideset godina poslije u Banjoj Luci je postavljena memorijalana spomen ploča na gradskom trgu.

Planirana izgradnja budućih brana na banjolučkome području mogla bi produbiti stara žarišta i otvoriti nova.

ANTIčKO DOBA

U starim pisanim spomenicima, koji datiraju iz 1320 spominje se Vrbaški grad, a 1494 hrvatsko-ugarski kralj Vladislav II navodi uz ime Juraja Mikulašića da je obavljao dužnost kaštelana Banjaluke.
Oduvijek uz Vrbas, na obje njegove strane razvijale su se još od paleolitskog perioda naseobine različitih plemena, koji su se u ovoj blagonaklonoj dolini zadržavali, živjeli i razvijali. Pouzdano se zna da je u predrimskom i rimskom periodu ovo područje naseljavalo ilirsko pleme Mezeja, koji su zajedno sa ovim prostorima uključeni u rimsku pokrajinu Ilirik.

Poslije propasti Rimskog carstva slavenska plemena naseljavaju ovo područje tokom VI i VII vijeka nove ere. U srednjovjekovnom periodu duž obale Vrbasa niče veći broj utvrđenja. Pouzdani podaci o tadašnjoj naseobini i žvotu stanovnika unutar i izvan zidina su nažlost još vijek sakriveni po hodnicima istorije, pozivajući etnografe i istoričare da ih otkriju.

TURSKA VLADAVINA

Prvo naselje orijentalnog tipa razvija se oko Careve mahale u Gornjem ©eheru, poslije dolaska Turaka 1582. Banja Luka postaje sjediše prostranog Bosanskog pašaluka, što dovodi do ubrzanog razvoja grada.

Ferhad-paša preuzima gradnju mlinova i mostova preko Vrbasa. U tom periodu izgrađeni su i sakralni islamski objekti, kulturnog i istorijskog značaja; Ferhadija kao zadužbina Ferhad-paše Sokolovića i Arnaudija, čiji je osnivač bio bosanski defterdar (blagajnik) Husan-efendija.

U široj banjolučkoj regiji se tokom XV i XVI vijeka podižu pravoslavni manastiri, svjedočanstva srpskog srednjovjekovnog neimarstva, građevine izuzetne ljepote i vrijednosti.

Manastir Gomionica, u stilu raške škole se nalazi na Zmijanju, Moštanica, osnovana 1562. nalazi se na tromeđi Banja Luka – Prijedor – Kozara, građena je u stilu moravske škole a Liplja na obroncima Borja, u blizini Maslovara, izgrađena krajem XV, odnosno, početkom XVI vijeka sa izraženim elementima raške škole.

Period od 350 godina turske vladavine u kojem je Banja Luka bila administrativna jedinica različite važnosti nije mnogo doprinio urbanizaciji i modernizaciji samoga naselja.

AUSTROUGARSKA UPRAVA

Nakon 350 godina turske uprave uslijedila je Austrougarska okupacija, koja je trajala punih 40 godina. Berlinski kongres, 1878. godine, odobrio je Austro-Ugarskoj da završi okupaciju Bosne i Hercegovine.

Austrougarske jedinice su prešle Savu 31. jula 1878. godine i 1 . avgusta i bez otpora ušle u Banjaluku. Otpor je uslijedio tek dvije sedmice kasnije.

Kao i u vrijeme turske uprave, Banjaluka je bila okružno središte za dio Bosanske krajine i srednje Bosne. S počecima industrijalizacije razvijalo se, osim klasičnog, i novo, prvenstveno metalno zanatstvo.

Veliku prepreku razvoju su činili kmetovski odnosi u našim krajevima koji su nadživjeli čak i austrougarsku upravu. Značajna pažnja je posvećena izgradnji novih saobraćajnica, popravkama i modernizaciji starih. Grad je, u arhitektonskom smislu, počeo dobijati evropski izgled.

Sa industrijskim i zanatskim razvojem započeli su i prvi oblici borbe proletarijata. Prvi štrajk su organizovali 9. maja 1894. građevinski radnici na radilištu u Karanovcu.

Prve socijalističke ideje donio je Vaso Pelagić, upravnik Srpsko-pravoslavne bogoslovije, koja je otpočela rad u septembru 1866. godine.

U godinama uoči prvog svjetskog rata aktivnost je razvila mjesna organizacija Socijaldemokratske stranke. Značajna je bila i politička aktivnost nacionalno-revolucionarne omladine u đačkom društvu banjalučkih gimnazijalaca Jugoslavija, čiji su članovi uhapšeni i potom suđeni u poznatom Veleizdajničkom procesu prvo u Banjaluci, a potom u Travniku.

DRUGI SVJETSKI RAT

U toku rata u gradu su bile nagomilane velike okupacione snage. Do kraja 1941. godine u Banjaluci je bilo sjedište jedinica i komande 718. njemačke pješadijske divizije, a u daljem trajanju rata i drugih komandi. Međutim ni to nije uspjelo spriječiti organizovanje ilegalnog rada.

Najveći zločini genocida u Banjaluci i okolini bili su 1. i 2. avgusta 1941. godine i 7. februara 1942. godine, kada je u masovnom pokolju rudara Rakovica i stanovnika sela Drakulića, Motika i ©argovca, koji su 7. februara 1942. izvršile Ustaše, zaklano preko 1.100 žena, djece i odraslih muškaraca.

Banjaluka je oslobođena 22. aprila 1945. godine, kad su dijelovi desete krajiške udarne divizije ušli u grad. Taj dan se slavi kao Dan oslobođenja Banjaluke. U toku narodnooslobodilačke borbe Banjaluka je dala na hiljade boraca od kojih 19 narodnih heroja.

Sa više od 260 hiljada stanovnika, Banja Luka je najveći i najrazvijeniji grad u Republici Srpskoj. Grad se proteže uz obale rijeke Vrbas, a u nju se ulijevaju još tri rijeke: Suturlija, Crkvena i Vrbanja, pa se zato može slobodno reći da Banja Luka leži na četiri rijeke !

U ovom kraju, živjelo je veliko ilirsko pleme Mezeji. Tek IX godine nove ere, ove krajeve je osvojio rimski vojskovođa Germanikus. Tokom VI i VII vijeka ovo područje naseljavaju Sloveni.
Pod današnjim imenom Banja Luka se prvi put pominje 4. februara 1949. godine. U Banja Luci su oduvijek živjeli pripadnici više nacija i konfesija, a Srbi su bili apsolutni većinski narod.

Godine 1528. Banja Luku su okupirali Turci. Dana, 31. jula 1878. godine, shodno odluci velikih sila na Berlinskom kongresu, austrougarske čete zauzele su Banja Luku i njome vladale sve do novembra 1918. godine.

Tokom XVI i XVII vijeka, grad se, zbog strategijskog položaja dosta brzo razvija. Početkom XVII vijeka u Banja Luci, koja tada ima oko 20 hiljada stanovnika, proradila je prva kafana, znatno ranije nego u mnogim drugim evropskim gradovima.



U to vrijeme u Banja Luci radi 400 trgovina, a grad ima oko 4 hiljade kuća. Veliki požar 1688., 1724. i 1878. godine, nanije su ogromne štete Banja Luci.

Kuga je gradom harala 1690., 1732., i od 1813. do 1818. godine. Po zlu je ostala upamćena kuga 1732. godine, kada je umrlo oko 7 žitelja Banja Luke.

Telefonsku vezu Banja Luka je dobila 1869. godine, a 1873. godine u rad je puštena prva željeznička pruga, koja je povezivala Banja Luku i Dobrljin, u dužini od 104 kilometra.

Sredinom XIX vijeka u Banja Luci je podignuta fabrika piva, ciglana, fabrika tkanina, izgrađena je pilana, a ubrzo i prva hidroelektrana.



Poslije završetka Prvog svjetskog rata, Banja Luka postaje administrativni centar Vrbaske banovine. Tada se podižu monumentalne zgrade: Banski dvor, Banska uprava, Hipotekarna banka, Saborna pravoslavna crkva, zgrada Narodnog pozorišta, Doma zdravlja…

Banja Luka je od 1941. fo 1945. godine bila nasilno u sastavu monstruozne državne tvorevine NDH i mnogi njeni građani svoj život su ostavili na braniku otadžbine ili su svirepo umoreni u logorima Jasenovac, Stara Gradiška…

U samom gradu ustaše su nožem, sjekirom i maljem u Drakuliću i okolnim naseljima zvjerski više od 2900 ljudi, među njima najviše žena, djece i staraca. Banja Luka je iz Drugog svjetskog rata izašla, porušena, poharana sa dubokim životnim ožiljcima.

U minulih pola vijeka, Banja Luka doživljava pravu razvojnu ekspanziju. Postaje privredni, kulturni, univerzitetski i sportski centar širom područja. Sa izgradnjom velikih stambenih naselja i gradske infrastrukture podignuta su moderna industrijska preduzeća (čajavec, Incel, Jelšingrad, Bosna…) koji Banja Luku povezuju sa evropskim i svjetskim tržištem.



Banja Luka leži u tektonskoj uvali u podnožju Starčevice i Ponira u pravcu jugozapad-sjeveroistok, na nadmorskoj visini od 163 metra na 44 stepena i 96 minuta sjeverne dužine i 17 stepeni i 12 minuta geografske dužine.

Srednja zimska temperatura je minus 8, a srednja ljetna temperatura iznosi 21,3 stepena Celzijusa.

Ime Banja Luka je vjerovatno sintagma od starog pridjeva banj (banov) i imenice luka, što znači zemljište u vodi.

Banja Luka je dolazila u odnosu na broj stanovnika u red najsportskijih gradova Evrope. Banja Luka je danas grad u zamahu u razvoju i iz dana u dan dobija obrise istinskog Srednjoevropskog grada.