Arheološkim istraživanjima 1974. g. u Kastelu su pronađeni ostaci praistorijskog naselja iz perioda koji povezuje neolit i bronzano doba - 2000-1800. g. p.n.e. Na praistorijsko naselje nastavlja se antička civilizacija.

Današnji Kastel može se identifikovati sa toponimom Castra ubilježenim na karti antičkog putnog pravca Salona - Sarvitium (Salona - Gradiška). U priobalnom pojasu tvrđave su ostaci rimskih zidova od pravilnih kamenih kvadara. Neki zidovi tvrđave, posebno prednji zid ulazne kule, izgrađeni su od spolija rimskih zidova, a unutar tvrđave pronađeno je više primeraka kasnoantičkog bronzanog novca, keramike i jedna kasnoantička bronzana fibula.

U centralnom prostoru tvrđave su ostaci kasnoantičkog objekta većih dimenzija, sa polukružnom apsidom. U arheološkim istraživanjima 1972. g. u severoistočnom delu Kastela, otkriveni su nalazi ranoslovenskog gradinskog naselja iz perioda od 8. do 12. v.

Mlađi slojevi na istom lokalitetu donose materijal karakterističan za srednji vek, ali u manjem obimu. Tvrđava Banja Luka se 1494. g. nalazila u sastavu ugarske Jajačke banovine.

Nije preciziran tačan prostor na kojem se nalazila tvrđava, ali deo istraživača smatra da se ona nalazila na mestu današnjeg Kastela. Prema dokumentu iz 1527/1528. g. zapovednik tvrđave Andrija Radatović ju je pri povlačenju zapalio.

Neki od objekata koje je izgradio Ferhad-paša krajem 16. v. su u vezi sa tvrđavom - na primer, most na Vrbasu, prvobitno od drveta, sa kasnije dograđenim kamenim osloncima, je verovatno bio povezan sa kulom na Vrbasu, a arsenal se nalazio verovatno ispred zapadnih bedema.

Nakon 1638. g. od kada Banja Luka više nije sedište bosanskog namesnika, došlo je do stagnacije u njenom urbanom razvoju. U 18. v. je posebna pažnja poklanjana objektima vojne namene unutar tvrđave, te će ona svoje konačne gabarite dobiti u obnovi 1712-1714. g.

Proširen po ugledu na ravničarske tvrđave preko Save Kastel je tad dobio današnju formu izduženog trapeza omeđenog bedemima, bastionima sa kulama i podzemnim prolazima, dok je šancem sa vodom okružen sa severne i zapadne strane.

Izgled tvrđave u prvoj polovini 18. v. pokazuju austrijske karte nastale u vreme austrijsko-turskog rata i bitke pod Banjom Lukom, 1737. g. Karte, čiji su autori austrijski oficiri, pokazuju osam bastiona i šest kula na obodnim zidinama.

Jugozapadni bastion je najveći, nema šestougaonu osnovu kao danas, već je izduženog, romboidnog oblika, a uz njega je ucrtan još jedan bedem na zapadnoj strani.

Pozicije ulazne kule i kule na Vrbasu se uglavnom poklapaju sa današnjim stanjem. Na sredini zapadnog bedema ucrtana je još jedna kula između dva bastiona, te još po jedna na sredini južnog bedema i u okviru istočnog zida.

Na šancu su ucrtana tri mosta - jedan koji vodi prema nekadašnjoj zgradi Konaka, odnosno u blizini današnjeg gradskog mosta (mosta Patre); drugi u pravcu Ulice patrijarha Makarija Sokolovića i treći u pravcu današnje čelareve ulice.

Na Vrbasu je ucrtan Ferhad-pašin most, a na Crkveni nekoliko mostova. Uz most kod ušća Crkvene u Vrbas, na levoj obali, naznačen je čardak. Unutrašnji deo tvrđave podeljen je zidom u kojem su ucrtane dve kule. U periodu od kraja 18. v. do 1880. g. turske vlasti nisu bile kadre da ulažu u izgradnju i proširenje Kastela.

U sklopu tvrđave je 1826. g. sagrađeno takozvano Vojno kupatilo. Jedini objekat znatnijih dimenzija iz tog perioda podignut je zgrada Kasarne, iz oko 1865. g. smeštena na prostoru ispred devetog bastiona na obali Vrbasa, sa podzidom od sedre, koji bi mogao predstavljati ostatke nekog starijeg objekta.

U podzidu su se sačuvali ostaci ojačavajućih drvenih greda, pa se predpostavljalo da se na ovom mestu možda nalazio stari arsenal.

Objekat ima prizemlje i sprat, pravougaonu osnovu sa malim istakom na zapadnoj strani i tipološki se svrstava u vojne objekte karakteristične za tvrđave s kraja 19. v.

Prvobitni pravougaoni prozori su u austrijskom periodu, obradom od opeke, dobili polukružni oblik.

Austrougarska uprava je, nakon rušenja starog tvrđavskog mosta, između 1880. i 1904. g. podigla drveni most na mestu današnjeg Mosta grada Patre. Pred kraj prošlog veka, podignuti su drveni objekti ©kole za plivanje.

Od završetka Drugog svetskog rata do 1959. g. Kastel je služio u vojne svrhe, a potom su u njemu parcijalno smešteni ugostiteljski, zabavni, rekreativni, muzejski i drugi sadržaji. Kastel je rješenjem iz 1950. g. proglašen dobrom kulturno-istorijskog nasljeđa druge kategorije.

Tekst: Republički Zavod za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske - Banja Luka