ANTIčKO DOBA

U starim pisanim spomenicima, koji datiraju iz 1320 spominje se Vrbaški grad, a 1494 hrvatsko-ugarski kralj Vladislav II navodi uz ime Juraja Mikulašića da je obavljao dužnost kaštelana Banjaluke. Oduvijek uz Vrbas, na obje njegove strane razvijale su se još od paleolitskog perioda naseobine različitih plemena, koji su se u ovoj blagonaklonoj dolini zadržavali, živjeli i razvijali. Pouzdano se zna da je u predrimskom i rimskom periodu ovo područje naseljavalo ilirsko pleme Mezeja, koji su zajedno sa ovim prostorima uključeni u rimsku pokrajinu Ilirik.

Poslije propasti Rimskog carstva slavenska plemena naseljavaju ovo područje tokom VI i VII vijeka nove ere. U srednjovjekovnom periodu duž obale Vrbasa niče veći broj utvrđenja. Pouzdani podaci o tadašnjoj naseobini i žvotu stanovnika unutar i izvan zidina su nažlost još vijek sakriveni po hodnicima istorije, pozivajući etnografe i istoričare da ih otkriju.

TURSKA VLADAVINA

Prvo naselje orijentalnog tipa razvija se oko Careve mahale u Gornjem ©eheru, poslije dolaska Turaka 1582. Banja Luka postaje sjediše prostranog Bosanskog pašaluka, što dovodi do ubrzanog razvoja grada.

Ferhad-paša preuzima gradnju mlinova i mostova preko Vrbasa. U tom periodu izgrađeni su i sakralni islamski objekti, kulturnog i istorijskog značaja; Ferhadija kao zadužbina Ferhad-paše Sokolovića i Arnaudija, čiji je osnivač bio bosanski defterdar (blagajnik) Husan-efendija.

U široj banjolučkoj regiji se tokom XV i XVI vijeka podižu pravoslavni manastiri, svjedočanstva srpskog srednjovjekovnog neimarstva, građevine izuzetne ljepote i vrijednosti.

Manastir Gomionica, u stilu raške škole se nalazi na Zmijanju, Moštanica, osnovana 1562. nalazi se na tromeđi Banja Luka - Prijedor - Kozara, građena je u stilu moravske škole a Liplja na obroncima Borja, u blizini Maslovara, izgrađena krajem XV, odnosno, početkom XVI vijeka sa izraženim elementima raške škole.

Period od 350 godina turske vladavine u kojem je Banja Luka bila administrativna jedinica različite važnosti nije mnogo doprinio urbanizaciji i modernizaciji samoga naselja.

AUSTROUGARSKA UPRAVA

Nakon 350 godina turske uprave uslijedila je Austrougarska okupacija, koja je trajala punih 40 godina. Berlinski kongres, 1878. godine, odobrio je Austro-Ugarskoj da završi okupaciju Bosne i Hercegovine.

Austrougarske jedinice su prešle Savu 31. jula 1878. godine i 1 . avgusta i bez otpora ušle u Banjaluku. Otpor je uslijedio tek dvije sedmice kasnije.

Kao i u vrijeme turske uprave, Banjaluka je bila okružno središte za dio Bosanske krajine i srednje Bosne. S počecima industrijalizacije razvijalo se, osim klasičnog, i novo, prvenstveno metalno zanatstvo.

Veliku prepreku razvoju su činili kmetovski odnosi u našim krajevima koji su nadživjeli čak i austrougarsku upravu. Značajna pažnja je posvećena izgradnji novih saobraćajnica, popravkama i modernizaciji starih. Grad je, u arhitektonskom smislu, počeo dobijati evropski izgled.

Sa industrijskim i zanatskim razvojem započeli su i prvi oblici borbe proletarijata. Prvi štrajk su organizovali 9. maja 1894. građevinski radnici na radilištu u Karanovcu.

Prve socijalističke ideje donio je Vaso Pelagić, upravnik Srpsko-pravoslavne bogoslovije, koja je otpočela rad u septembru 1866. godine.

U godinama uoči prvog svjetskog rata aktivnost je razvila mjesna organizacija Socijaldemokratske stranke. Značajna je bila i politička aktivnost nacionalno-revolucionarne omladine u đačkom društvu banjalučkih gimnazijalaca Jugoslavija, čiji su članovi uhapšeni i potom suđeni u poznatom Veleizdajničkom procesu prvo u Banjaluci, a potom u Travniku.

DRUGI SVJETSKI RAT

U toku rata u gradu su bile nagomilane velike okupacione snage. Do kraja 1941. godine u Banjaluci je bilo sjedište jedinica i komande 718. njemačke pješadijske divizije, a u daljem trajanju rata i drugih komandi. Međutim ni to nije uspjelo spriječiti organizovanje ilegalnog rada.

Najveći zločini genocida u Banjaluci i okolini bili su 1. i 2. avgusta 1941. godine i 7. februara 1942. godine, kada je u masovnom pokolju rudara Rakovica i stanovnika sela Drakulića, Motika i ©argovca, koji su 7. februara 1942. izvršile Ustaše, zaklano preko 1.100 žena, djece i odraslih muškaraca.

Banjaluka je oslobođena 22. aprila 1945. godine, kad su dijelovi desete krajiške udarne divizije ušli u grad. Taj dan se slavi kao Dan oslobođenja Banjaluke. U toku narodnooslobodilačke borbe Banjaluka je dala na hiljade boraca od kojih 19 narodnih heroja.